Problem oceniania osiągnięć uczniów należy do najbardziej złożonych i dyskusyjnych zagadnień.
Najwięcej trudności sprawia nauczycielom ocenianie uczniów na etapie edukacji wczesnoszkolnej. Do niedawna powszechnie stosowana ocena cyfrowa nie sprawdziła się w szkolnej rzeczywistości, bowiem nie oddawała ona w dostateczny sposób faktycznego, pełnego stanu wiadomości edukacyjnych i umiejętności ucznia, jego zachowań oraz nie informowała rzetelnie o poziomie jego rozwoju. Nie spełniała zatem w sposób optymalny żadnej ze swoich funkcji.
Wprowadzona do polskich szkół ocena opisowa, choć z pozoru wydaje się spełniać wszelkie postawione jej warunki, to wciąż jeszcze budzi wiele kontrowersji. W związku z reformą polskiej oświaty przeprowadza się szereg różnorodnych badań mających na celu ustalenie, jak ocena ta sprawdza się w praktyce szkolnej i jak jest odbierana. Wyniki tych badań w dalszym ciągu nie są jednoznaczne, mimo że zarówno uczniowie, nauczyciele jaki i rodzice zaczynają doceniać zalety oceny opisowej.
Ocenianie jest „czynnością bardzo złożoną, trudną dla samego nauczyciela, a dla rodzica często kontrowersyjną”. Konieczne jest uwzględnienie w ocenianiu aspektów obiektywizmu, sprawiedliwości. Wieloznaczne się również okazuje samo pojęcie oceny. Wszystko to wywołuje dodatkowo wiele emocji i dyskusji.
Do obowiązków zawodowych nauczyciela należy kontrolowanie i ocenianie. Każdy zatem nauczyciel tego dokonuje, niezależnie od tego, czy jest przekonany o konieczności istnienia systemu oceniania, czy nie. Sposób zaś, w jaki to czyni, ma długotrwałe konsekwencje.
System oceniania - jak podaje A. Komorowska - Zielony- „składa się z dwóch podstawowych elementów: kontroli i oceny. W literaturze możemy spotkać różne określenia systemu oceniania i jego elementów”.
Wielka encyklopedia powszechna wyjaśnia kontrolę „jako porównanie wykonania z wyznaczeniami, stanu faktycznego ze stanem wymaganym. Służą temu wcześniej przygotowane normy lub plany, a sama część kontroli może występować w formie inspekcji, rewizji, weryfikacji lub innych podobnych czynności” .
Podobne rozumienie tego pojęcia można znaleźć w Słowniku języka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego, według którego kontrola to „sprawozdanie, przegląd czego, skrupulatne badanie, rozpatrywanie czego, dochodzenie czego, wnikanie w co, nadzór nad czym, kim, wgląd w co”.
Przytoczone definicje wykazują, że kontrola nie tylko spełnia zadanie sprawdzenia, ale przede wszystkim daje przegląd sprawy, ułatwia nadzór, zapewnia porównanie zamierzonych rezultatów z faktycznymi osiągnięciami. J. Półturzycki jest zdania, że „to encyklopedyczne i leksykograficzne znaczenie terminu pozwala rozszerzyć zakres poszukiwań i propozycji na całość procesu kształcenia, a nie odnosić kwestii kontroli tylko do jej fazy końcowej” .
B. Nawroczyński stwierdza, że „kontrola jest istotnym elementem nauczania i bez niej proces ten ulega dezintegracji, przekształca się w mówienie i dobrowolne słuchanie” .
Potrzeba i konieczność kontroli pracy ucznia znajduje pedagogiczne uzasadnienie wynikające - jak stwierdza R. Więckowski - z samej istoty kształcenia, które traktowane jest jako świadoma, planowana, celowa działalność. Dlatego też, aby mieć pewność, że działalność ta przebiega zgodnie z obranym celem, szczególnie w pracy z dzieckiem w klasach I - III powinna podlegać systematycznemu sprawdzaniu.
Materiały uzyskane w toku kontroli służą do ustalenia oceny i opinii. Na ich podstawie dokonuje się porównania działania - jego organizację, plan, metody - z pewnym wzorcem tego działania oraz osiągniętych wyników z zamierzonym celem. „Rezultaty tegoż porównania ujmujemy w formę słowną lub liczbową, co właśnie nazywamy oceną”. Lista zarzutów pod adresem stopni szkolnych jest bardzo długa. Dla zwięzłości posłużę się zestawieniem dokonanym przez jednego z amerykańskich pedagogów:
Stopnie nie mają głębszego sensu: Ocenianie przebiega zgoła inaczej w różnych szkołach i u różnych nauczycieli. Wiele szkół nie dba o politykę ocen. Pojedynczy symbol w żaden sposób nie może dokładnie przedstawić złożonych osiągnięć pedagogicznych. Nauczyciele często oceniają przypadkowo i niedbale.
Stopnie są często stosowane jako kary lub środki dyscyplinujące, a niejako właściwe miary osiągnięć. Stopnie są pedagogicznie błahe: Stopnie są tylko symbolami. Najważniejsze wyniki są nieuchwytne , nie można ich więc ani wycenić, ani ustopniować. Ocena nauczyciela jest mniej ważna dla ucznia niż jego własna samoocena. Stopnie nie pozwalają poprawnie przewidzieć późniejszych osiągnięć. Powinno się oceniać szkoły, a nie uczniów.
Wymagania na oceny muszą być opracowane w oparciu o przyjęty w szkole system oceniania. W ocenianiu bieżącym „możliwe są pewne odmienności wynikające zarówno ze specyfiki przedmiotu, indywidualnych koncepcji dydaktycznych danego nauczyciela, jak i potrzeb danego oddziału, pod warunkiem przestrzegania ogólnych przepisów rozporządzenia”. Opisowy stopień ze wszystkich przedmiotów nauczania powinien uwzględniać rzeczywisty poziom wiedzy uczniów, umiejętności, ich wysiłek, postępy lub braki i trudności w przyswajaniu wiedzy:
I Pisanie:
- poziom graficzny pisma ( kształt, łączenie liter, mieszczenie w liniaturze, proporcjonalność)
- tempo pisania ( wolne, szybkie, umiarkowane)
- pisanie pod kierunkiem nauczyciela ( przepisywanie, pisanie z pamięci)
- pisanie samodzielne ( spontaniczne, pisanie ze słuchu)
II Czytanie:
- Poziom analizy i syntezy wzrokowo – słuchowej(rozpoznawanie liter)
- Technika czytania głośnego (głoskowanie, sylabowa, globalna)
- Rozumienie pojęć : głoska, litera, sylaba, wyraz, zdanie)
- Rozumienie i stosowanie znaków interpunkcyjnych
- Zainteresowania czytelnicze (uczeń zdolny)
III Mówienie:
- Poprawność artykulacji głosek (seplenienie, nie wymawianie „r” lub innych głosek)
- Wady wymowy (jąkanie, brak uzębienia i inne)
- Tempo i wyrazistość mówienia
- Umiejętność zamykania myśli w formie zdania, swobodne wypowiadanie się na różne tematy
- Zasób słownictwa (słownik bierny i czynny)
IV Liczenie:
- Rozumienie pojęcia liczby naturalnej i jego zapis w zakresie 10
- Dodawanie i odejmowanie jako działania odwrotne
- Sprawność techniki rachunkowej w zakresie 10
- Poziom samodzielnego i logicznego myślenia (konstruowanie i rozwiązywanie prostych zadań tekstowych)
- Czytanie i rozumienie tekstów matematycznych , znaków i symboli
V Sprawność manualna i ruchowa:
- Dokładność, wytrwałość, estetyka wykonanych zadań
- Tempo pracy
- Aktywność ruchowa (refleks, spostrzegawczość, orientacja)
- Koordynacja ruchowa, zręczność manualna, podzielność uwagi
Dobre ocenianie ma bezpośredni wpływ na wdrażanie dziecka do samooceny i samokontroli. W życiu każdego człowieka refleksja nad własnym działaniem spełnia ważną rolę, bowiem przyczynia się ona do rozwijania i doskonalenia różnych umiejętności, a także do zmiany własnych zachowań i postaw.
Na szczeblu edukacji wczesnoszkolnej rozpoczyna się dopiero proces wdrażania do samokontroli i samooceniania. Planując zajęcia, należy przewidzieć sytuacje, w których dzieci będą miały okazję do dokonywania tychże procesów. Ułatwieniem z pewnością staną się jasno sprecyzowane kryteria. Przed przystąpieniem do realizacji zadań uczniowie muszą być świadomi kryteriów oceny. Początkowo ustala je sam nauczyciel, następnie włącza w to wychowanków. Umiejętność ustalania kryteriów i odniesienia ich do realizowanych zadań stanowi gwarancję właściwie dokonanej samooceny. Taka samoocena zaś wyrabia krytycyzm wobec siebie, wobec własnych działań, zachowań oraz postaw i staje się stymulatorem osobistego rozwoju.
Dobre ocenianie musi zatem spełniać określone warunki sprzyjające rozwojowi ucznia:
- ma podawać dziecku informację o tym, co już umie, nad czym musi popracować, jak daleko jest na drodze do osiągnięcia celu
- ma uwzględniać możliwości dziecka; nie wszyscy przecież w tym samym czasie są w stanie opanować jakąś umiejętność, a niektórzy nigdy nie będą biegli w danym zakresie
- ma brać pod uwagę wkład pracy dziecka, jego wysiłek włożony w wykonanie jakiegoś zadania
- ma nie etykietować dzieci
- ma zachęcać do dalszej pracy, uświadamiać, że wysiłek się opłaca
- ma nie pełnić funkcji kary czy nagrody
- ma nie zawierać krytyki osoby
- ma uwzględniać postęp, jaki dokonał się w dziecku.
K. Rau twierdzi, iż „oceny wyrażone cyframi nie są w stanie spełnić wszystkich warunków dobrego oceniania, a niekiedy nawet są ich zaprzeczeniem. Nie spełniają także przypisywanych im funkcji: informacyjnej, korekcyjnej i motywacyjnej”.
Uczeń powinien mieć pewność, że w toku uczenia się ma prawo do popełniania błędów, za które nie może być karany złą oceną. Równocześnie posiada on prawo do rzetelnej informacji, z której jasno wynika, co zrobił dobrze, co źle, a co musi zmienić, żeby było lepiej. Taka informacja wywołuje motywacje do dalszego wysiłku w celu dokonania korekty poprzez kolejne działania.
Jolanta Karbowska |